Η παρουσίαση αυτή έγινε στο πλαίσιο της 2ης Ημερίδας ΒΗΜΑΤΑ ΑΣΘΕΝΩΝ του φόρουμ υγείας ΙΑΤΡΟΝΕΤ με σκοπό να φέρει εκ νέου τη συνθήκη της ψυχολογικής στήριξης στο κέντρο παρουσιάζοντάς την ως σύμμαχο σε μια διαδρομή καθόλου εύκολη, από το στίγμα στην αξιοπρέπεια.
Μια διαδρομή μοναχική και συντροφική, με πειραματισμό, πλούσια, αποκαλυπτική κι ευεργετική, με φως στο βάθος της.
Οι λέξεις μιλούν στην ψυχή και το σώμα μας, το σώμα έχει τις εγγραφές του, όπως έχει και μνήμη. Οι λέξεις άλλοτε μας ανακουφίζουν, άλλοτε μας πληγώνουν και στιγματίζουν, όπως συμβαίνει με τη λέξη ασθένεια, που στην ελληνική γλώσσα σημαίνει μια κατάσταση που στερείται σθένους (α-σθένος). Παραπέμπει σε κάποια δυσλειτουργία στην καθημερινή κανονικότητα του ανθρώπου. Η ασθένεια δεν αντιμετωπίζεται ως οργανικό αποκλειστικά πρόβλημα αλλά ως κάτι που αφορά το άτομο ως όλον, τον εαυτό καθώς και το δίκτυο των κοινωνικών του σχέσεων. Έχουν ενδιαφέρον οι διαφορετικές αποχρώσεις μιας λέξης και οι ποιότητες που τους προσδίδουμε, όπως για παράδειγμα συμβαίνει στην αγγλική γλώσσα, που ο patient (ασθενής) ταυτόχρονα σημαίνει κι εκείνον που κάνει υπομονή, από το λατινικό “pati” (υπομένω).
Τι ονομάζω λοιπόν ασθένεια; Ένα φάσμα παραγόντων, που σπάνια αποδίδονται αποκλειστικά σε σωματικές ή ψυχολογικές αιτίες, οπότε μιλώντας ψυχο-σωματικά πρόκειται για τη διαταραχή της οργανισμικής μου αυτορύθμισης, της ομοιόστασής μου, την αποσταθεροποίησή μου. Η ασθένεια με φέρνει μπροστά στην εμπειρία της απώλειας της σταθερότητας, στην έκπτωση της λειτουργικότητάς μου στην καθημερινή μου ρουτίνα. Μιλώντας για την ασθένεια μιλώ για τη ζωή. Ζωή σημαίνει απώλεια και απώλεια σημαίνει ζωή. Η ζωή δεν μπορεί να μην αλλάξει κι εμείς δεν μπορούμε να αναπτυχθούμε χωρίς απώλειες.
Από το κοινωνικό στίγμα…
Για πρώτη φορά, το 1963, ήταν ο Erving Goffman, που όρισε το στίγμα ως την ανεπιθύμητη ιδιότητα του συνανθρώπου μας, λόγω της οποίας του στερούμε το δικαίωμα της πλήρους κοινωνικής αποδοχής, ενώ ταυτόχρονα τον αναγκάζουμε να κρύβεται προσπαθώντας κάπως έτσι να κρύψει, όσο είναι δυνατόν, την αιτία που έχει προκαλέσει αυτήν την αντιμετώπιση και στάση.
Το στίγμα είναι το σημάδι, κάτι που τον διακρίνει και που ο τρόπος που το αντιλαμβανόμαστε προκαλεί στον άνθρωπο που στιγματίζεται όπως και στους οικείους του μεγάλη ντροπή, απαξία καθώς και άλλα στενόχωρα συναισθήματα. Το κοινωνικό στίγμα αναφέρεται συχνά ως ταμπέλα ή ετικέτα. Όπως και να αναφέρεται, πάντως, το σίγουρο είναι ότι πληγώνει, πονάει, ταπεινώνει, απαξιώνει και μοιάζει να τιμωρεί τον άνθρωπο.
Καθώς συνδέεται στενά με το στερεότυπο υπόκεινται σε ασυνείδητες προσδοκίες και νόρμες που λειτουργούν ως αόρατοι ρυθμιστές στις κοινωνικές συναντήσεις. Μοιάζει να είναι μαθημένη η κοινωνία μας να αντιλαμβάνεται τον κόσμο μέσα από το πρίσμα της σύγκρισης, με σκοπό τον ανταγωνισμό και το κέρδος, λειτουργώντας ατομικιστικά και σπανίως συμπεριληπτικά και αλληλέγγυα, ούτε συλλογικά και με σεβασμό στον Άλλον, τη μοναδικότητα και διαφορετικότητά του.
Ό,τι ξεχωρίζει ή δεν μοιάζει να χωρά στα κουτάκια της κανονικότητας, λέμε ότι παρεκκλίνει από το “φυσιολογικό” κι αυτό γιατί δεν αντέχουμε να υπάρχει και να μη συμμορφώνεται με ό,τι έχουμε εμείς ορίσει ως πρέπον και σωστό, όπως θα ‘πρεπε να ναι ακριβώς.
… Στο εσωτερικευμένο στίγμα
Πως γίνεται να εσωτερικεύω τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις της κοινωνίας, να τις κάνω με έναν τρόπο κομμάτι μου και αυτές με τη σειρά τους να διαμορφώνουν μια στρεβλή εικόνα του εαυτού μου;
Από το “βλέμμα του Άλλου” που με κρίνει και με εξετάζει, που δεν με θεωρεί ισότιμη, από το σημείο αυτό είναι που ξεκινώ να εσωτερικεύω το κοινωνικό στίγμα. Αυτή η κουλτούρα ντροπής που διέπει το κοινωνικό σύστημα και την οικογένειά μου, αυτή γεννά και τα συναισθήματα αναξιότητας και ματαίωσης και καθώς δεν μπορώ να ΕΙΜΑΙ όπως θέλω να ΕΙΜΑΙ, δεν μένει τίποτα άλλο από το να ζω λίγο πιο πίσω, στο περιθώριο κι έτσι να οδηγούμαι στον κοινωνικό αποκλεισμό.
Ο εαυτός σε ενδοστρέφεια
Και σε αυτή τη φάση, στον αποκλεισμό και τη μοναξιά μου, ξεκινά ένας κύκλος ερωτημάτων από εμένα σε μένα. Χρειάζεται να στραφώ προς τα μέσα μου, να πάρω τον απαραίτητο χρόνο για να επαναπροσδιοριστώ στα νέα δεδομένα, να είμαι ολόκληρη πλέον και ενοποιημένη για να περπατήσω τη διαδρομή από το στίγμα στην αξιοπρέπεια.
Η ασθένεια αναδύει υπαρξιακά ερωτήματα, βαθιές ανησυχίες που σχετίζονται με το ΕΙΝΑΙ μου και που αφορούν στην προσωπική μου διαδικασία, η οποία εμπεριέχει την ιστορία μου, την παρούσα φάση μου, τους άλλους, τις ανάγκες μου, τα πιστεύω μου, τις προσδοκίες μου κι έχει το δικό της ρυθμό και χρόνο. Το φως λοιπόν στρέφεται προς τα μέσα, εκεί που τα συναισθήματά μου μοιάζουν με κουβάρι.
Θυμός και φόβος εναλλάσσονται με μια κυκλικότητα. Όταν δεν γνωρίζω, δεν μπορώ να ελέγξω, κι όταν δεν ελέγχω μοιάζει να μην μπορώ να λειτουργήσω. Η απώλεια γεννά θυμό και φόβο για το αβέβαιο, το μη γνώριμο, το ανατρεπτικό και τις αλλαγές που φέρει. Θυμό λοιπόν γι αυτό που χάνω μαζί με ένα αίσθημα αδικίας και φόβο γιατί η “Η γνώση του μέλλοντος δεν μου ανήκει”.
Κενότητα, αίσθημα ματαιότητας, απόγνωση, ματαίωση. Νιώθω αβοήθητη, μένω εμβρόντητη, παραλυμένη, ακινητοποιημένη. Νιώθω ντροπή: Δεν είμαι αρκετή, δεν είμαι δυνατή, όπως ήμουν… και ενοχή: Τι δεν έκανα καλά; Γιατί να τύχει αυτό σε μένα; Νιώθω μόνη και μοναδική μπροστά σε αυτό που μου έτυχε.
Έρχομαι σε επαφή με την ευαλωτότητά μου και αναγνωρίζω τα δύσκολα και στενόχωρα, το φόβο, την αγωνία, τη θλίψη, τον πόνο, το θυμό, την απόγνωση, το αδιέξοδο, την ντροπή μου.
Ο εαυτός μου είναι ψυχικά και σωματικά φορτισμένος, με μειωμένη αυτο-εκτίμηση, στιγματισμένος από τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τα στερεότυπα, από τη στάση που κρατά η κοινωνία απέναντι μου, συμβάλλοντας σε μια δική μου διαρκή ανησυχία: Πώς να με βλέπουν άραγε οι άλλοι;
Η ψυχολογική στήριξη
Πόσο ακόμη μπορώ να αντέχω να διαχειρίζομαι όλα αυτά και μόνη μου; Εδώ είναι που αναγνωρίζω τη μη παντοδυναμία μου, και νιώθω ότι χρειάζεται να χαλαρώσω τα συστήματα του ελέγχου μου, να ζητήσω βοήθεια. Σε αυτό το σημείο είναι που αρχίζω να δημιουργώ μικρά περάσματα στον έξω κόσμο, να στρέφομαι προς το περιβάλλον μου. Ξεκινώ να συναντήσω τον Άλλον. Ο Άλλος είναι ο οποιοσδήποτε, το οποιοδήποτε ερέθισμα μπορεί να με κινητοποιήσει να μοιραστώ αυτό που περνώ, να αδειάσω λίγο από αυτό το πολύ που βιώνω, να ξεκινήσει μια πρώτη μετατόπισή μου. Ο Άλλος είναι εκείνος, στον οποίο θα επιτρέψω να με ανακουφίσει και με αυτό τον τρόπο να δηλώσω τη διάθεση και διαθεσιμότητά μου στο να δημιουργήσω τις δυνατότητες για μια νέα σύνδεση. Ο Άλλος είναι ένα νέο πρόσωπο, ουδέτερο ακόμη συναισθηματικά απέναντί μου, ο επαγγελματίας ψυχικής υγείας, που έχει εκπαιδευτεί να ακούει και να αντέχει.
Η κίνηση μου να απευθυνθώ στον Άλλον για να λάβω στήριξη είναι προσωπική απόφαση και επιλογή και σηματοδοτεί ένα ουσιαστικό βήμα ανάγκης για εξωστρέφεια και αυτό-κυριαρχία. Ο χώρος, ο χρόνος και το πλαίσιο της ψυχολογικής στήριξης επιτρέπουν την ολιστική προσέγγιση του ανθρώπου και όχι της κατάστασης, όπως είναι η ασθένεια. Φτάνω στη στήριξη με αίτημα να διαχειριστώ την ασθένεια μου, να πάρω στήριξη στον τρόπο που στέκομαι απέναντί της και στο στίγμα που υφίσταμαι. Η ψυχολογική στήριξη δημιουργεί εξ ορισμού ένα πλαίσιο ισοτιμίας μεταξύ δύο ανθρώπων ή και περισσότερων αν πρόκειται για ομαδική συνθήκη, καθώς αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ολόκληρο, με τις αρετές του, τα δυνατά του σημεία, αυτά που θέλει να βελτιώσει, τις δυνατότητες και τους περιορισμούς του. Πρόκειται για μια σχεσιακή εμπειρία που χάρη στον ιαματικό ρόλο του διαλόγου και το απελευθερωτικό βίωμα στο εδώ και τώρα έρχονται η ανακούφιση και η επίγνωση.
Στη φάση της διάγνωσης, της θεραπείας και της ενδεχόμενης υποτροπής η ψυχολογική στήριξη μπορεί να είναι ατομική, μεταξύ θεραπευόμενης/-ου και ψυχοθεραπεύτριας/-ή. Ομαδική, μέσα από τη συμμετοχή στις συναντήσεις ομάδας που έχει δημιουργηθεί ακριβώς γι αυτό τον σκοπό: πχ. την ψυχολογική στήριξη ασθενών με καρκίνο, ασθενών με σκλήρυνση κατά πλάκας, με ρευματοειδή αρθρίτιδα, με έμφαση στη δυναμική αλληλεπίδραση των μελών, στην ανακούφισή τους μέσα από τα κοινά σημεία αναφοράς και στις σχέσεις που δημιουργούν.
Τέλος, μπορεί να αφορά στο ζευγάρι ή την οικογένεια, όπου και στις δύο περιπτώσεις οι άνθρωποι δουλεύουν τις δυναμικές που αναπτύσσονται στις μεταξύ τους σχέσεις, ιδιαίτερα με την εμφάνιση της ασθένειας, όπου διαταράσσονται οι υπάρχουσες σταθερές και χρειάζεται να γίνει δουλειά για τη διαχείριση του στίγματος, που αγγίζει όλη την οικογένεια.
Η εξωστρέφεια μου ή ξεκινώντας να συναντήσω τον Άλλον
Παραφράζοντας έναν τίτλο βιβλίου του Ίρβιν Γιάλομ θα μιλήσω για τα δώρα που έχει η συνάντηση μου με τον Άλλον, για την ευκαιρία, το πλαίσιο που μου δίνει τη δυνατότητα να μιλήσω σε κάποιον, που δεν τον γνωρίζω και αυτή η πρώτη συναισθηματική απόσταση λειτουργεί για μένα ανακουφιστικά και με διευκολύνει στην αυτο-αποκάλυψη. Με αυτό τον τρόπο ευνοούνται η ενσυναίσθηση, το χτίσιμο μιας διαλεκτικής σχέσης και το βίωμα της σχεσιακής εμπειρίας κι όλα αυτά βήμα-βήμα.
Η ψυχολογική στήριξη αποτελεί ένα χώρο-χρόνο που ευνοεί και εμπεριέχει την επαφή, την εξωτερίκευση της αγωνίας μου, το μοίρασμα, τη δουλειά με τα δύσκολα συναισθήματά μου. Εμπεριέχει ψυχολογικό ρίσκο, προβολή και έκθεση και παράλληλα τη δυνατότητα και αναγκαιότητα να σταθώ απέναντι στην ασθένεια μου, να την νοηματοδοτήσω, να μιλήσω γι αυτήν, να την ονοματίσω και μέσα από αυτή τη διαδικασία να συναντηθώ πρόσωπο με πρόσωπο με την κοινωνία, τα πολλαπλά της πρόσωπα, με το ίδιο το στίγμα.
Κι όταν μιλώ για το στίγμα, σταματάει πια να είναι μυστικό, σπάω τον κύκλο της μυστικότητας, σπάω και την άγνοια, γιατί τώρα γνωρίζω και δίνω τη δυνατότητα να με γνωρίσει κι ο Άλλος και μέσα από το βλέμμα του να επαναπροσδιοριστώ, να με αναγνωρίσει και να με αναγνωρίσω.
Τι χρειάζομαι στη νέα μου πραγματικότητα, στο εδώ και τώρα; Πως μπορώ να το αποκτήσω; Τι και ποιος με στηρίζει σε αυτό; Πως είμαι όταν δεν μπορώ; Πως είμαι όταν αντιλαμβάνομαι ότι δεν μπορώ περισσότερο; Και πως νιώθω με αυτό; Πόσο εύκολο ή δύσκολο μου είναι να το αποδεχτώ;
Η σταθερή παρουσία και των δύο, ψυχοθεραπεύτριας και θεραπευόμενης, γεννά αισθήματα αλτρουισμού και αισιοδοξίας. Η ίδια η ρουτίνα του κύκλου των συναντήσεων, με την παρουσία και τη δέσμευση, συντελούν στη δημιουργία μιας νέας κανονικότητας, ενός καθημερινού προγράμματος συμπερίληψης, που στηρίζει τον άνθρωπο και τον αντιλαμβάνεται ως μοναδικό, ολόκληρο, λειτουργικό, παραγωγικό, με επιλογή και ευθύνη να είναι στο εδώ και τώρα, όπως ακριβώς είναι.
Μέσα από τη θεραπευτική σχέση μαθαίνω να υπομένω κι αυτό έχει δυσκολία και εσωτερική δύναμη, πλούτο! Εδώ έρχεται και η αρχική αναφορά στην υπομονή και στον υπομονετικό patient. Μαθαίνω ότι στη διαδρομή μου από το στίγμα στην αξιοπρέπεια χρειάζομαι χρόνο, υπομονή και στήριξη. Και το βασικότερο είναι ότι μαθαίνω εξατομικευμένα, στο δικό μου χρόνο και με το δικό μου τρόπο γνωρίζοντας ότι η επίγνωση, η απώλεια και η θλίψη είναι εξατομικευμένα μεγέθη. Η επίγνωση είναι ένα ουσιαστικό δώρο που κάνω στον εαυτό μου. Είναι η τιμή που αποτίουμε στην πληρότητα της ανθρώπινης μας υπόστασης. Ζω στο παρόν, στο τώρα και κάπως έτσι μετριάζω και την προσμονή του μέλλοντος, το άβολο της αναμονής, ελαφραίνω το βάρος της προσδοκίας. Το τώρα εμπεριέχει τα πάντα και μαζί τη δυνατότητα για ευτυχία και αγάπη.
Το προσωπικό μου coming out
Η συνθήκη της ψυχολογικής στήριξης μου δίνει τη δυνατότητα να πειραματισθώ με την αποκάλυψη, με τη γνωστοποίηση, να κάνω ένα πρώτο βήμα, να φλερτάρω με την ορατότητά μου, να νιώσω ασφαλής μέσα στην επαφή. Και αυτό σημαίνει να κάνω το δικό μου coming out, δανειζόμενη τον όρο από την αποκάλυψη του σεξουαλικού προσανατολισμού. Κι όταν μιλώ για coming out μιλώ για τη διαδικασία του να βγω από την ντουλάπα (coming out of the closet), μια βήμα-βήμα διαδικασία, που έχει να κάνει με το γίνομαι γι αυτό και πρόκειται για διαδικασία κι όχι απλά για αποκαλυπτική δήλωση. Μια διαδικασία με ζυμώσεις, πισωγυρίσματα, μοναξιά, ματαίωση, αυτο-αμφισβήτηση και αυτο-αποδοχή, συγκίνηση και πληρότητα κι όλα αυτά με κυκλικότητα και ρευστότητα.
Η θεραπευτική σχέση λειτουργεί προσομοιωτικά σε αυτή τη διαδικασία, ως το εξωτερικό περιβάλλον, το πεδίο που ενέχει τη διαφορετικότητα και την υποστηρίζει ως φυσικότητα, ενοποιώντας τον εαυτό με σκοπό την ποιότητα ζωής και την ενδυνάμωσή του.
Η διαδρομή μου είναι και η αξιοπρέπειά μου, είναι και η περηφάνειά μου.
Και πως θα μπορούσε να ήταν διαφορετικά, όταν μιλάμε για την ανθρώπινη πορεία και για ανθρώπινα δικαιώματα, όπως η ορατότητα, η κοινωνική αποδοχή, η αξιοπρέπεια και η περηφάνεια;
Αναφαίρετα δικαιώματα που χρειάζονται την επίγνωση και τη διεκδίκησή μας, την παρουσία και τη συνέπειά μας, χρόνο κι όχι παραβίαση του εαυτού μας ούτε του Άλλου, όχι βιασύνη.
Βιώνω τον εαυτό μου, ρευστό, να κινείται και να αναπτύσσεται αυθεντικά, όπως ταιριάζει στη μοναδικότητά μας, μακριά από το όποιο στίγμα και από τις μαζικές, ισοπεδωτικές και απαξιωτικές για την ανθρώπινη αξία ταμπέλες.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Μάρκος Αυρήλιος (1998). Τα εις εαυτόν. Πρώτος τόμος, Βιβλία Α’-ΣΤ’. Αθήνα: Κάκτος
Brouw, N. (2014). Αγάπη, Επιθετικότητα Κατάθλιψη. Αθήνα: Καλέντης
Goffman, E. (2001). Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας. Αθήνα: Αλεξάνδρεια
Kubler-Ross, E. & Kessler, D. (2012). Μαθήματα Ζωής. Αθήνα: Europubli
Leader, D. & Corfield, D. (2013). Γιατί αρρωσταίνουν οι άνθρωποι; Αθήνα: Μεταίχμιο
Patrick W. Corrigan, Scott Moris et al. (2010). Self-stigma and Coming Out about One’s Mental Illness, Journal of Community Psychology, Vol. 38, No. 3, 259–275.
Yalom, Irvin D. (2004). Το δώρο της ψυχοθεραπείας. Αθήνα: Άγρα
>
