http://www.iatronet.gr/video/h-simasia-tis-psihologikis-yposthriksis/546/Μια δυνατότητα συνάντησης με τον εαυτό, την ασθένεια και τον «άλλον»

Στις 2 Απριλίου 2016 πραγματοποιήθηκε η 1η Ημερίδα του forum Υγείας IATRONET με τίτλο “Βήματα ασθενών”, στο κέντρο της Αθήνας, με τη συμμετοχή συλλόγων ασθενών και ανθρώπων που δραστηριοποιούνται στο χώρο της υγείας.

Είχα την τιμή και τη χαρά να συμμετέχω  στο πρώτο αυτό σημαντικό βήμα ως ομιλήτρια μέσα από την παρουσίαση με τίτλο Ψυχολογική στήριξη: Μια δυνατότητα συνάντησης με τον εαυτό, την ασθένεια και “τον άλλον”. Επέλεξα να προσεγγίσω το συγκεκριμένο θέμα από την οπτική των δυνατοτήτων και της προοπτικής που βλέπω μέσα στην κατάσταση της ασθένειας και που εκ πρώτης όψεως μοιάζει στενόχωρη και αδιέξοδη…

Ακολουθεί η παρουσίασή μου.

Οι λέξεις και η νοηματοδότησή τους

Η ετυμολογία της λέξης ασθένειας δηλώνει μια κατάσταση που στερείται σθένους. Στην αγγλική γλώσσα, ο ασθενής λέγεται patient και ταυτόχρονα patient ονομάζουμε και εκείνον που κάνει υπομονή, καθώς το patient προέρχεται από το λατινικό pati που σημαίνει υπομένω.

Η ασθένεια σηματοδοτεί μια κατάσταση δυσλειτουργίας, όταν εξαιτίας της διαταράσσεται η “κανονικότητα” του ανθρώπου. Η ασθένεια δεν αντιμετωπίζεται ως οργανικό αποκλειστικά πρόβλημα αλλά ως κάτι που αφορά το άτομο ως όλον, τον εαυτό καθώς και το δίκτυο των κοινωνικών του σχέσεων (Leader, D. & Corfield, D., 2013)

Τι ονομάζω λοιπόν ασθένεια; Ένα φάσμα παραγόντων, που σπάνια αποδίδονται αποκλειστικά σε σωματικές ή ψυχολογικές αιτίες (Leader, D. & Corfield, D., 2013), οπότε μιλώντας ψυχο-σωματικά πρόκειται για τη διαταραχή της οργανισμικής μου αυτορρύθμισης, την αποσταθεροποίησή μου. Πρόκειται για μία επίθεση στον οργανισμό μου. Πράγματι, η ασθένεια μοιάζει με απρόσκλητο επισκέπτη, με απρόβλεπτο εισβολέα, στον οργανισμό μου, στη ζωή, την καθημερινότητα και την κανονικότητά μου. Η ασθένεια με φέρνει μπροστά στην εμπειρία της πρώτης απώλειας της σταθερότητας και της καθημερινής ρουτίνας στην οποία λειτουργούσα μέχρι σήμερα.

Προσεγγίζοντας την κατάσταση της ασθένειας

Μπροστά σε αυτήν την πρώτη απώλεια ο εαυτός μαζεύεται προς τα μέσα, συσπειρώνεται, στρέφεται εντός του σε μια ανάγκη να προστατευθεί και να πάρει το χρόνο για να επαναπροσδιοριστεί στα νέα δεδομένα. Τις περισσότερες φορές, έρχεται σε επαφή, με τρόπο αιφνιδιαστικό κι όχι βατό, με μια σειρά από πρόσθετες απώλειες και μεγάλες αλλαγές σχεδόν σε όλους τους τομείς της ζωής του.

Για ποιες απώλειες, λοιπόν, μιλάμε; Τι συναισθήματα γεννιούνται από τη συνάντηση του εαυτού με αυτές;

Η ασθένεια φέρνοντας την αλλαγή μοιάζει με αποχαιρετισμό μιας οικείας κατάστασης που δίνει τη σκυτάλη σε μια πρωτόγνωρη και μη γνώριμη σε μας.

Η El. Kubler-Ross (2012), με πολύχρονη εμπειρία στην ψυχολογική στήριξη ασθενών, μιλώντας για τις μικρές και μεγάλες απώλειες που βιώνουμε στη ζωή μας εντοπίζει πέντε κύρια στάδια από τα οποία συνήθως περνάμε: η άρνηση, ο θυμός, η διαπραγμάτευση, η κατάθλιψη και η αποδοχή.

Ο εαυτός, λοιπόν, ολόκληρος και ενοποιημένος, όπως έλεγε ο πρόσφατα εκλιπών Ψυχίατρος-Ψυχαναλυτής Θανάσης Τζαβάρας (2010), αναφορικά με τα δικαιώματα του σώματος και της ψυχής , όταν έρχεται σε επαφή με την ασθένεια είναι παράλληλα και σε επαφή με την ευαλωτότητά του, με συναισθήματα στενόχωρα, όπως είναι ο θυμός, ο φόβος, η αγωνία, η θλίψη, ο πόνος, το άγχος, η ανησυχία, η απελπισία, η ντροπή, η ενοχή, το αδιέξοδο, η απομόνωση, η περιθωριοποίηση, ο κοινωνικός αποκλεισμός, η μοναξιά. Είναι ψυχικά και σωματικά φορτισμένος και με μειωμένη αυτο-εκτίμηση κυρίως λόγω των κοινωνικών προκαταλήψεων και στερεοτύπων, της στάσης που κρατά η κοινωνία απέναντι στον ασθενή, συμβάλλοντας με αυτό τον τρόπο στη δημιουργία ταμπού και στίγματος.

Η ασθένεια αναδύει υπαρξιακά ερωτήματα και βαθιές ανησυχίες που σχετίζονται με το ΕΙΝΑΙ μου και που σίγουρα δεν απαντώνται άμεσα ούτε και χρειάζεται να μπω σε μια τέτοια βιασύνη, καθώς αφορούν στην προσωπική μου διαδικασία, η οποία εμπεριέχει την ιστορία μου, όπως είναι και στην παρούσα φάση, που έχει το δικό της ρυθμό και τρόπο. Το φως λοιπόν στρέφεται προς τα μέσα, στα συναισθήματά μου που μοιάζουν με κουβάρι.

Θυμός και φόβος, φόβος και θυμός εναλλάσσονται με μια κυκλικότητα. Όταν δεν γνωρίζω, δεν μπορώ να ελέγξω, κι όταν δεν ελέγχω και δεν μπορώ να κυριαρχήσω στην κατάσταση εκεί είναι που με πιάνει φόβος, εκεί είναι που ο φόβος μετουσιώνεται σε θυμό. Η απώλεια γεννά θυμό και φόβο για το αβέβαιο, το μη γνώριμο, το ανατρεπτικό και τις αλλαγές που φέρει. Θυμός γι αυτό που χάνω μαζί με ένα αίσθημα αδικίας και φόβος γιατί η γνώση του μέλλοντος δεν μου ανήκει.

Κενότητα, αίσθημα ματαιότητας, απόγνωση, ματαίωση. Νιώθω αβοήθητη, μένω εμβρόντητη, παραλυμένη, ακινητοποιημένη.

Δεν είναι λίγες οι φορές που νιώθω ντροπή: Δεν είμαι αρκετή, δεν είμαι δυνατή, όπως ήμουν… και ενοχή σχετικά με το τι δεν έκανα καλά. Η ευθύνη γυρνά σε μένα και ο θυμός ενδο-στρέφεται.

Γιατί εγώ; Γιατί να τύχει αυτό σε μένα; Νιώθω μόνη και μοναδική μπροστά σε αυτό που μου έτυχε. Η ασθένεια με αιφνιδιάζει. Πολλοί άνθρωποι, όταν τους ανακοινώθηκε η ασθένειά τους, είπαν: Ένιωσα ότι σταμάτησε ο χρόνος, Πάγωσε ο χρόνος.

Βιώνω τον εαυτό μου βουτηγμένο σε κάθε ένα από τα παραπάνω στάδια. Τόσο δυσβάσταχτα συναισθήματα, τόσο απαραίτητες φάσεις στη διαδικασία μου, ως μέρη αλληλένδετα της προσωπικής μου πορείας.

Πόσο ακόμη μπορώ να αντέχω να διαχειρίζομαι όλα αυτά και μόνη μου;

Στο σημείο αυτό είναι που αναγνωρίζω την μη παντοδυναμία μου, και νιώθω ότι χρειάζεται να χαλαρώσω τα συστήματα του ελέγχου μου, να ζητήσω βοήθεια. Σε αυτό το σημείο είναι που αρχίζω “να ανοίγω”, να δημιουργώ μικρά περάσματα και γέφυρες στον έξω κόσμο και αρχίζω να στρέφομαι προς το περιβάλλον μου. Ξεκινώ να συναντήσω “τον άλλον”. “Ο άλλος” είναι το οποιοδήποτε ερέθισμα μπορεί να με κινητοποιήσει να μοιραστώ αυτό που περνώ, να αδειάσω λίγο από αυτό το πολύ που βιώνω, να ξεκινήσει μια πρώτη μετατόπισή μου. “Ο άλλος” είναι ο οποιοσδήποτε, στον οποίο θα επιτρέψω να με ανακουφίσει και με αυτό τον τρόπο να δηλώσω τη διάθεση και διαθεσιμότητά μου στο να δημιουργήσω τις δυνατότητες και το έδαφος για μια νέα σύνδεση, έναν χώρο μέσα σε αυτό που περνάω, μια ανάσα επαφής. Ο “άλλος” είναι ένα νέο πρόσωπο, ουδέτερο ακόμη συναισθηματικά απέναντί μου, είναι η/ο λειτουργός ψυχικής υγείας, η/ο ψυχολόγος, η ψυχοθεραπεύτρια/ο ψυχοθεραπευτής.

Εδώ γεννιέται και το εξής ερώτημα: Η παρουσία της οικογένειας και του φίλων, δίπλα στον ασθενή, δεν επαρκούν ως υποστηρικτικά πλαίσια, γιατί χρειάζεται να απευθυνθώ σε κάποιον ειδικό; Είναι αναμφισβήτητα σημαντική και απαραίτητη η στήριξη των συγγενών και φίλων και εννοείται ότι δεν υποτιμάται ούτε απαξιώνεται ο ρόλος και η δυναμική τους, όταν αναφερόμαστε στις δυνατότητες που προσφέρει η συνθήκη της ψυχολογική στήριξης. Χρειάζεται όμως να κατανοήσουμε ότι οι συγγενείς και φίλοι, καθώς εμπλέκονται συναισθηματικά με τον άνθρωπό τους, δεν τους είναι πάντα εύκολο να αποστασιοποιηθούν και να λειτουργήσουν ουδέτερα και θεραπευτικά, όπως συμβαίνει με έναν ειδικό ψυχικής υγείας, που έχει εκπαιδευτεί ακριβώς σε αυτό: να ακούει και να αντέχει. Επίσης, χρειάζεται να τονίσουμε ότι παράλληλα με την προσωπική διαδικασία του ασθενή υπάρχει και η προσωπική διαδικασία του κάθε φροντιστή, συγγενή και φίλου, με τα δικά του συναισθήματα, που τα βιώνει επίσης μοναδικά, οπότε είναι σκόπιμο ασθενής και φροντιστής να ακολουθούν όσο το δυνατόν απρόσκοπτα τη διαδικασία τους, να βιώνουν και να εκτονώνουν ελεύθερα αυτά που νιώθουν. Αξίζει μια ιδιαίτερη μνεία και αναγνώριση στους συγγενείς που συχνά βιώνουν συναισθήματα που δυστυχώς δεν τους “επιτρέπεται” να τα εξωτερικεύσουν και να ανακουφιστούν λόγω της προτεραιότητας που οι ίδιοι δίνουν στην ασθένεια του δικού τους ανθρώπου.

Η συνθήκη της ψυχολογικής στήριξης: Η εξωστρέφεια και η ολιστική προσέγγιση του εαυτού

Ως ασθενής η κίνηση μου να απευθυνθώ σε κάποιον ειδικό για να λάβω στήριξη είναι δυνατόν να ανακύψει σε κάθε μία ή και στις τρεις ακόλουθες περιόδους: στη διάγνωση, τη θεραπεία και την ενδεχόμενη υποτροπή. Είναι μία προσωπική απόφαση και επιλογή, η οποία σηματοδοτεί ένα πρώτο ουσιαστικό βήμα ανάγκης για εξωστρέφεια και αυτοκυριαρχία. Ο χώρος, ο χρόνος και το πλαίσιο της ψυχολογικής στήριξης επιτρέπουν την ολιστική προσέγγιση του ανθρώπου και όχι της κατάστασης, όπως είναι η ασθένεια. Φτάνω στη στήριξη με αίτημα να διαχειριστώ την ασθένεια μου, να πάρω στήριξη στον τρόπο που στέκομαι απέναντί της. Η ψυχολογική στήριξη δημιουργεί εξ ορισμού ένα πλαίσιο ισοτιμίας μεταξύ δύο ανθρώπων ή και περισσότερων, αν πρόκειται για ομαδική συνθήκη, καθώς αντιμετωπίζει τον άνθρωπο ολόκληρο, με τις αρετές του, τα δυνατά σημεία του, αυτά που θέλει να βελτιώσει, τις δυνατότητες και τους περιορισμούς του.

Η ψυχολογική στήριξη μπορεί να είναι ατομική, μια συνθήκη μεταξύ ασθενή και ψυχοθεραπευτή ή ψυχοθεραπεύτριας. Ομαδική, μέσα από τη συμμετοχή στις συναντήσεις ομάδας που έχει δημιουργηθεί ακριβώς γι αυτό τον σκοπό, την ψυχολογική στήριξη ασθενών (πχ. με καρκίνο), με έμφαση στη δυναμική αλληλεπίδραση των μελών, στην ανακούφισή τους μέσα από τα κοινά σημεία αναφοράς και τις σχέσεις που δημιουργούν.

Τέλος, η ψυχολογική στήριξη μπορεί να αφορά στο ζευγάρι ή την οικογένεια, όπου και στις δύο περιπτώσεις οι άνθρωποι δουλεύουν τις δυναμικές που αναπτύσσονται στις μεταξύ τους σχέσεις καθώς διαταράσσονται οι υπάρχουσες σταθερές με την εμφάνιση της ασθένειας.

Το δώρο της ψυχολογικής στήριξης

Μιλώ για μια πρώτη ευκαιρία, ένα πλαίσιο που μου δίνει τη δυνατότητα να μιλήσω σε κάποιον “άλλον”, που δεν τον γνωρίζω και αυτή η πρώτη συναισθηματική απόσταση λειτουργεί για μένα ανακουφιστικά και ευνοεί ταυτόχρονα την αυτο-αποκάλυψη. Με αυτό τον τρόπο ευνοούνται και η ενσυναίσθηση, το χτίσιμο μιας διαλεκτικής σχέσης και το βίωμα της σχεσιακής εμπειρίας (Leader, D. & Corfield, D., 2013) κι όλα αυτά βήμα-βήμα. Αναγνωρίζεται η ανθρώπινη διάσταση μέσω του διαλόγου, της ανατροφοδότησης, της επαφής και της σχέσης.

Η ψυχολογική στήριξη αποτελεί ένα χώρο-χρόνο που εμπεριέχει την επαφή, την εξωτερίκευση της αγωνίας μου, το μοίρασμα, τη δουλειά με τα δύσκολα συναισθήματά μου. Εμπεριέχει και το ψυχολογικό ρίσκο, που αναλαμβάνω μέσα από την προσωπική έκθεση και το μοίρασμα και παράλληλα τις δυνατότητες και μαζί την αναγκαιότητα να σταθώ απέναντι στην ασθένεια μου και να την νοηματοδοτήσω. Μια δυνατότητα που ευνοεί τη βελτιστοποίηση της ποιότητας στη ζωή μου.

Ως ασθενής διερευνώ τις ανάγκες μου, τα θέλω μου, τις δυνατότητες μου, τα υποστηρικτικά μου πλαίσια τα όρια και τους περιορισμούς μου.

Τι χρειάζομαι στη νέα μου πραγματικότητα, στο εδώ και τώρα; Πως μπορώ να το αποκτήσω; Τι και ποιος με βοηθά και με στηρίζει σε αυτό; Πως είμαι όταν δεν μπορώ; Πως είμαι όταν αντιλαμβάνομαι ότι δεν μπορώ περισσότερο; Και πως νιώθω με αυτό; Πόσο εύκολο ή δύσκολο μου είναι να το αποδεχτώ;

Η σταθερή παρουσία και των δύο, ψυχοθεραπεύτριας και ασθενή, γεννά αισθήματα αλτρουισμού και αισιοδοξίας. Η ίδια η ρουτίνα του κύκλου των συναντήσεων, με την παρουσία και τη δέσμευση, συντελούν στη δημιουργία μιας νέας κανονικότητας, ενός καθημερινού προγράμματος συμπερίληψης, που στηρίζει τον άνθρωπο και τον αντιλαμβάνεται ως μοναδικό, ολόκληρο, λειτουργικό, παραγωγικό, με επιλογή και ευθύνη να είναι στο εδώ και τώρα, όπως ακριβώς είναι.

Η ψυχολογική στήριξη και ό,τι συν-δημιουργούν οι άνθρωποι στο πλαίσιο αυτής λειτουργεί με έναν επανορθωτικό τρόπο, ως δυνατότητα επανεξέτασης συναισθημάτων, τρόπων και πρακτικών, όχι βέβαια στο τότε, αυτό πέρασε, αλλά στο τώρα, αντιμετωπίζοντας στο παρόν τους όποιους ανοιχτούς λογαριασμούς, νόμιζα ότι είχα τακτοποιήσει, και τώρα βγαίνουν στην επιφάνεια με αφορμή την ασθένεια για να μου θυμίσουν ότι χρειάζονται την προσοχή και τη φροντίδα μου. Με άλλα λόγια, έρχονται να με ταρακουνήσουν για να φροντίσω τον εαυτό μου.

Προσαρμόζομαι δημιουργικά

Διερευνώ τα συναισθήματά μου, όχι με νοητικές διεργασίες και περιγραφή, αλλά βιωματικά, τους δίνω το χώρο και τη φωνή που τους αξίζουν. Μαθαίνω να συντονίζομαι μαζί τους και με τη διαδικασία μου, όποια κι αν είναι αυτή, με τα σκαμπανεβάσματα και τα πισωγυρίσματά της.

Εδώ έρχεται και η αρχική αναφορά στην υπομονή και στον υπομονετικό patient. Μαθαίνω να υπομένω με αντοχή και καρτερικότητα τα δύσκολα και τα στενόχωρα κι αυτό έχει εσωτερική δύναμη και πλούτο. Μαθαίνω εξατομικευμένα, στο δικό μου χρόνο και με τον δικό μου τρόπο, γνωρίζοντας ότι η επίγνωση, η απώλεια και η θλίψη είναι εξατομικευμένα μεγέθη. Η επίγνωση είναι ένα ουσιαστικό δώρο που κάνω στον εαυτό μου. Εμπιστοσύνη στη διαδικασία και παράδοση που ισοδυναμεί με χαλάρωση του ελέγχου μου, όχι όμως με παραίτηση.

Να με αγαπώ όπως είμαι και είναι τα πράγματα γύρω μου. Ο D. Kessler (2012) μιλά για αυτή την επίγνωση του ποιοι είμαστε ως μια τιμή που αποτίουμε στην πληρότητα της ανθρώπινης μας υπόστασης. Αποδέχομαι και ενσωματώνω τις απώλειες στην καθημερινότητά μου, στη ζωή μου, σε αυτό που είμαι. Μαθαίνω να με φροντίζω και να έχω επίγνωση της κατάστασής μου, του συναισθήματος της στιγμής, του τι γίνεται τώρα; και πως γίνεται αυτό που γίνεται; όπως επίσης και πως είμαι εγώ τώρα που γίνεται αυτό που γίνεται; Ζω στο παρόν και κάπως έτσι μετριάζω και την προσμονή του μέλλοντος, το άβολο της αναμονής, ελαφραίνω το βάρος της προσδοκίας. Το τώρα εμπεριέχει τα πάντα, τη δυνατότητα για ευτυχία και αγάπη (D. Kessler, 2012). Μαθαίνω να αποχαιρετώ και να αποχωρίζομαι. Μαθαίνω να πενθώ, όταν δυστυχώς έχω μάθει μέχρι τώρα να ζω σε μία νη-πενθή κοινωνία, που δεν επιτρέπει το βίωμα της απώλειας και του πένθους και κατ’επέκταση τη νοηματοδότησή τους.

Μιλάω, ακούω, δηλώνω, εξωτερικεύω, μοιράζομαι, αλληλεπιδρώ, ανακουφίζομαι, παίρνω προσωπική θέση και ευθύνη στην παρούσα φάση της ζωής μου. Πρόκειται για ψυχικές διεργασίες, βαθιές, που συνθέτουν την προσωπική μου διαδικασία και τις επί μέρους φάσεις της, κατά τις οποίες εναντιώνομαι, αποδέχομαι, αντιστέκομαι, μαθαίνω νέους τρόπους, αποχωρίζομαι, αποχαιρετώ και παράλληλα ενσωματώνω, παραδίνομαι και χαλαρώνω και μόνο τότε μπορώ να χωρέσω τον “άλλον”, να γίνω λίγο περισσότερο εύκαμπτη και να λυγίσω όταν το χρειαστώ. Και τότε απολαμβάνω τη συν-δημιουργία, τους νέους δεσμούς. Κάτι εκτονώνεται, κάτι μετουσιώνεται σε κάτι άλλο.

Πως είμαι στη σχέση μου με τον άλλον; Πως είμαι στην ανατροφοδότηση του άλλου; Ποια είμαι στη νέα πραγματικότητά και πως σχετίζομαι με τους γύρω μου;

Δεν βιάζομαι, παίρνω το χρόνο μου να σταθώ στα παραπάνω ερωτήματα και να προσαρμόσω τις δυνάμεις μου σε αυτό που Είμαι Τώρα.

Έχω επίγνωση του χρόνου που είναι συνεχής και ρευστός, όπως επίσης και της ζωής μου που κυλά σε αυτό το συνεχές. Βιώνω τον εαυτό μου, επίσης ρευστό, να κινείται, να εξελίσσεται και να αναπτύσσεται ακόμη και στις πιο δύσκολες και σκοτεινές του πλευρές, ακόμη κι όταν νομίζει ότι μένει στάσιμος.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Μάρκος Αυρήλιος (1998). Τα εις εαυτόν. Πρώτος τόμος, Βιβλία Α’-ΣΤ’. Αθήνα: Κάκτος

Τζαβάρας Θανάσης (2010). Ταξίδι από τα Κύθηρα. Αθήνας: Κοινός Τόπος Ψυχιατρικής, Νευροεπιστημών & Επιστημών

Brouw, N. (2014). Αγάπη, Επιθετικότητα Κατάθλιψη. Αθήνα: Καλέντης

Kubler-Ross, E. & Kessler, D. (2012). Μαθήματα Ζωής. Αθήνα: Europubli

Leader, D. & Corfield, D. (2013). Γιατί αρρωσταίνουν οι άνθρωποι; Αθήνα: Μεταίχμιο

Yalom, Irvin D. (2004). Το δώρο της ψυχοθεραπείας. Αθήνα: Άγρα

Josselson, R., (2015). Ίρβιν Γιάλομ, Για την ψυχοθεραπεία και την ανθρώπινη εμπειρία. Αθήνα: Άγρα

>